តើរលកយក្ស ស៊ូណាមី ជាអ្វី?
ពាក្យស៊ូណាមី (Tsunami) ជាការពាក្យសរសេរត្រាប់សូរភាសាជប៉ុន ដែលបកប្រែជាភាសាខ្មែរថា «រលកយក្ស» ឬ «មហារលក» សម្ដៅលើរលកសមុទ្រ។ ពាក្យនេះត្រូវបានភាសាអង់គ្លេសខ្ចីយកទៅប្រើដោយសរសេរត្រាប់សូរ (transliteration)។ ជាក្រិត្យក្រមធម្មជាតិ រលកសមុទ្របណ្ដាលមកពី ១-ភាពគ្មានលំនឹងរវាងព្រះច័ន្ទ្រ -ព្រះអាទិត្យ និងផែនដី ២-ស្ថានភូមិសាស្ត្រនៅលើផែនដី មានសណ្ឋានខ្ពស់ទាបមិនស្មើគ្នា និង ៣-ទំនាញ (gravitation) គ្នាទៅវិញទៅមករវាង ព្រះច័ន្ទ្រ -ព្រះអាទិត្យ និងផែនដី។
ប្រទេសជប៉ុន ឧស្សាហ៍ជួបប្រទះគ្រោះមហន្តរាយ រលកយក្សស៊ូណាមី នេះយ៉ាងញឹកញាប់បំផុត ហើយជប៉ុនក៏បានបង្កើតពាក្យស៊ូណាមីនេះឡើងដើម្បីសម្គាល់អំពីរលកទឹកសមុទ្រធំៗនេះ។
តើកត្តាអ្វីខ្លះដែលបង្កឲ្យកើតរលកយក្ស ស៊ូណាមី?
ការរញ្ជួយដី ភ្នំភ្លើងបាតសមុទ្រ ឬអាចម៍ផ្កាយធ្លាក់ពីលើមេឃចូលក្នុងសមុទ្រ បំណាក់ស្រុតនៃស្រទាប់ដីលើ។
រញ្ជួយដីបាតសមុទ្រ: ស៊ូណាមីភាគច្រើនបំផុតត្រូវបានបង្កដោយការរញ្ជួយដីបាតសមុទ្រ ក្នុងទ្រង់ទ្រាយធំ ហើយបណ្ដាលឲ្យផ្ទៃទឹកកញ្ជ្រោលឡើងចុះៗនៅតំបន់ដែលរញ្ជួយនោះ ហើយបង្កជារលកធំៗរត់ច្រាសទិសគ្នាពីចំណុចរញ្ជួយ។ រលកនេះរត់ក្នុងល្បឿនយ៉ាងលឿនរហូតដល់ទៅ ៩០០ គីឡូម៉ែត្រក្នុងមួយម៉ោងឯណោះ។
កាលពីឆ្នាំ២០០៤ មានព្រឹត្តិការណ៍រញ្ជួយដីនៅបាតមហាសមុទ្រឥណ្ឌា (Indian Ocean) ហើយបង្កជារលកយក្សស៊ូណាមី។ ចំណុចផ្ដើមនៃការរញ្ជួយនោះ កើតនៅកោះស៊ូម៉ាត្រា ប្រទេសឥណ្ឌូណេស៊ី។ ជាទូទៅ ការរញ្ជួយដីបណ្ដាលមកពីស្រទាប់ដីស្ដើង ហើយទើបតែកកើត គ្មានគ្រឹះរឹងមាំ និងមិនអាចទ្រទម្ងន់ដែលនៅពីខាងលើ។
បំណាក់ស្រុត និងពំនើងផ្នត់បាតសមុទ្រ: បំណាក់ស្រុត និងពំនើងផ្នត់ដីបាតសមុទ្រ អាចបង្កជារលកស៊ូណាមី ជាពិសេស បំណាក់ស្រុត និងពំនើងផ្នត់ក្នុងទ្រង់ទ្រាយធំ។ នៅប្រទេសប៉ាពួញូហ្គីណេ (Papua New Guinea) កាលពីឆ្នាំ១៩៩៨ កើតមានបំណាក់ស្រុតដីបាតសមុទ្រ។
ការផ្ទុះគ្រាប់បែកបាតសមុទ្រ ឬភ្នំភ្លើងបាតសមុទ្រ: ដូចជាការសាកល្បងគ្រាប់បែកបរមាណូបាតសមុទ្រ និងភ្នំភ្លើងបាតសមុទ្រ។
បន្ទុះភ្នំភ្លើង (volcano eruption): រលកស៊ូណាមី អាចបង្កដោយបន្ទុះភ្នំភ្លើង ព្រោះភ្នំភ្លើងព្រួសកំអែចេញពីក្នុងស្រទាបដីនៃផែនដី ហើយកំអែទាំងនោះ ធ្លាក់ចូលទៅក្នុងសមុទ្រ។ កាលពីឆ្នាំ១៨៨៣ មានភ្នំភ្លើងមួយផ្ទុះនៅប្រទេសឥណ្ឌូណេស៊ី ហើយបង្កជារលកសមុទ្រធំៗ បណ្ដាលឲ្យមនុស្សស្លាប់រាប់ម៉ឺននាក់។
ជារួម ស៊ូណាមីសម្ដៅលើរលកទឹកសមុទ្រជាផ្ទាំងធំៗ ដោយសារទឹកសមុទ្រកញ្ជ្រោលខ្លាំង ដោយការធ្លាក់អ្វីមួយចូលទៅក្នុងសមុទ្រ ឬការបុកដោលពីខាងក្នុងសមុទ្រមកវិញ ដូចជារញ្ជួយដីបាតសមុទ្រ បំណាក់ស្រុតបាតសមុទ្រ ភ្នំភ្លើងបាតសមុទ្រ កម្លាំងផ្ទុះនៃគ្រាប់បរមាណូដែលគេសាកល្បងបាតសមុទ្រ។ល។
រលកស៊ូណាមី ខុសពីរលកសមុទ្រធម្មតា ព្រោះប្រវែងរលកស៊ូណាមី មានលក្ខណៈជាផ្ទាំងធំៗយកតែមែនទែន និងមានកម្លាំងបោកបក់ខ្លាំង។ ផ្ទុយពីរលកសមុទ្រដែលពេលរត់ទៅច្រាំង រលកកាន់តែខ្សោយទៅៗ ឬតូចទៅៗ តែរលកស៊ូណាមី កាន់តែធំទៅៗនិងបោកបក់កាន់លឿន និងរត់តៗគ្នាឥតដាច់។ រលកស៊ូណាមីមានកម្ពស់ខ្ពស់ដល់រាប់សិបម៉ែត្រ។ រលកនេះរត់រហូតទាល់តែដល់តំបន់ឆ្នេរទើបអស់ឥទ្ធិពលរបស់វា។ ចម្ងាយរត់របស់រលកស៊ូណាមី មានចម្ងាយរាប់រយគីឡូម៉ែត្រ។
តើរលកយក្ស ស៊ូណាមី ណាខ្លះ ដែលបណ្ដាលឲ្យទឹកសមុទ្រមានរលកខ្ពស់បំផុត?
កាលពីឆ្នាំ១៩៥៨ នៅរដ្ឋអាឡាស្កា (Alaska) សហរដ្ឋអាមេរិក មានព្រឹត្តិការណ៍បាក់ដី(landslide) ចូលក្នុងសមុទ្រ ហើយបណ្ដាលឲ្យកើតរលកសមុទ្រយ៉ាងធំលើសលប់ក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រស៊ូណាមី គឺរលកទឹកឡើងខ្ពស់ដល់ ៥២៤ ម៉ែត្រ។
កាលពីឆ្នាំ១៩៦៣ មានព្រឹត្តិការណ៍បាក់ដីនៅប្រទេសអ៊ីតាលី ធ្លាក់ទៅចូលតំបន់ទំនប់ទឹកមួយកន្លែង។ រលកទឹកបានហក់ឡើងខ្ពស់រហូតដល់ទៅ ២៦២ ម៉ែត្រ ពោលគឺខ្ពស់ជាងទំនប់ទឹកដែលមានកម្ពស់ ២៥២ ម៉ែត្រទៅទៀត ហើយបណ្ដាលឲ្យទឹកហូរបាក់ទំនប់ លិចទីក្រុងមួយចំនួន ដែលនៅក្បែរនោះខ្ទេចខ្ទីអស់។ កាលណោះ មនុស្សពីរពាន់នាក់ស្លាប់ក្នុងមហន្តរាយធម្មជាតិនេះ។
តើរលកយក្ស ស៊ូណាមី ណាខ្លះដែលបង្កមហន្តរាយធ្ងន់ធ្ងរបំផុត?
តាមពិត ទំហំនៃការបាត់បង់ទ្រព្យសម្បត្តិនិងអាយុជីវិត មិនអាស្រ័យលើស៊ូណាមី ធំ ឬតូចនោះទេ តែអាស្រ័យលើមុខព្រួញដែលវាវាយប្រហារ។ មានន័យថាស៊ូណាមីដែលមានទំហំធំ ពេលខ្លះ បង្កមហន្តរាយតិចជាងស៊ូណាមីខ្នាតតូច តួយ៉ាងស៊ូណាមីនៅហ៊្វូគូស៊ីម៉ា ប្រទេសជប៉ុន មានទំហំធំ តែបើធៀបជាមួយនិង ស៊ូណាមីនៅកោះស៊ូម៉ាត្រា ប្រទេសឥណ្ឌូណេស៊ី កាលពីឆ្នាំ២០០៤ គឺនៅស៊ូម៉ាត្រាធ្ងន់ធ្ងរជាង។ ខាងក្រោមនេះ ជាកំណត់ត្រានៃស៊ូណាមី ដែលបង្កវិនាសកម្មធំធេងបំផុតក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រមនុស្សជាតិ។
១-ស៊ូណាមីថ្ងៃទី២៦ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០០៤ បណ្ដាលមកពីការរញ្ជួយដីនៅកោះស៊ូម៉ាត្រា ប្រទេសឥណ្ឌូណេស៊ី ៖ ចម្ងាយផ្លូវដែលរលកយក្សនេះរត់គឺ ១៣០០ គីឡូម៉ែត្រ ជាមួយនិងកម្ពស់រលកអតិបរមា ៥០ម៉ែត្រ ហើយបោកកម្ទេចអ្វីៗគ្រប់យ៉ាងដែលនៅពីមុខវា។
ទំហំនៃការខូចខាត៖ ស្លាប់មនុស្សប្រហែល ២សែន ៣ម៉ឺននាក់ និងខូចខាតទ្រព្យសម្បត្តិគិតជាទឹកប្រាក់ ១០ពាន់លានដុល្លារ។
២- ស៊ូណាមីនៅហ៊្វូគូស៊ីម៉ា ប្រទេសជប៉ុន កាលពីថ្ងៃទី ១១ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១១៖ បណ្ដាលមកពីការរញ្ជួយដី ហើយបណ្ដាលឲ្យរលកសមុទ្រឡើងកម្ពស់ដល់ដប់ម៉ែត្រ និងមានល្បឿនរត់ប្រាំបីរយគីឡូម៉ែត្រក្នុងមួយម៉ោង (ស្មើនឹងល្បឿនយន្តហោះដឹកអ្នកដំណើរ)។
ទំហំនៃការខូចខាត៖ ស្លាប់មនុស្សជាង ១៨ ០០០ នាក់ និងខូចខាតទ្រព្យសម្បត្តិសរុបជាទឹកប្រាក់ ២៣៥ ពាន់លានដុល្លារ។
ពាក្យស៊ូណាមី (Tsunami) ជាការពាក្យសរសេរត្រាប់សូរភាសាជប៉ុន ដែលបកប្រែជាភាសាខ្មែរថា «រលកយក្ស» ឬ «មហារលក» សម្ដៅលើរលកសមុទ្រ។ ពាក្យនេះត្រូវបានភាសាអង់គ្លេសខ្ចីយកទៅប្រើដោយសរសេរត្រាប់សូរ (transliteration)។ ជាក្រិត្យក្រមធម្មជាតិ រលកសមុទ្របណ្ដាលមកពី ១-ភាពគ្មានលំនឹងរវាងព្រះច័ន្ទ្រ -ព្រះអាទិត្យ និងផែនដី ២-ស្ថានភូមិសាស្ត្រនៅលើផែនដី មានសណ្ឋានខ្ពស់ទាបមិនស្មើគ្នា និង ៣-ទំនាញ (gravitation) គ្នាទៅវិញទៅមករវាង ព្រះច័ន្ទ្រ -ព្រះអាទិត្យ និងផែនដី។
ប្រទេសជប៉ុន ឧស្សាហ៍ជួបប្រទះគ្រោះមហន្តរាយ រលកយក្សស៊ូណាមី នេះយ៉ាងញឹកញាប់បំផុត ហើយជប៉ុនក៏បានបង្កើតពាក្យស៊ូណាមីនេះឡើងដើម្បីសម្គាល់អំពីរលកទឹកសមុទ្រធំៗនេះ។
តើកត្តាអ្វីខ្លះដែលបង្កឲ្យកើតរលកយក្ស ស៊ូណាមី?
ការរញ្ជួយដី ភ្នំភ្លើងបាតសមុទ្រ ឬអាចម៍ផ្កាយធ្លាក់ពីលើមេឃចូលក្នុងសមុទ្រ បំណាក់ស្រុតនៃស្រទាប់ដីលើ។
រញ្ជួយដីបាតសមុទ្រ: ស៊ូណាមីភាគច្រើនបំផុតត្រូវបានបង្កដោយការរញ្ជួយដីបាតសមុទ្រ ក្នុងទ្រង់ទ្រាយធំ ហើយបណ្ដាលឲ្យផ្ទៃទឹកកញ្ជ្រោលឡើងចុះៗនៅតំបន់ដែលរញ្ជួយនោះ ហើយបង្កជារលកធំៗរត់ច្រាសទិសគ្នាពីចំណុចរញ្ជួយ។ រលកនេះរត់ក្នុងល្បឿនយ៉ាងលឿនរហូតដល់ទៅ ៩០០ គីឡូម៉ែត្រក្នុងមួយម៉ោងឯណោះ។
កាលពីឆ្នាំ២០០៤ មានព្រឹត្តិការណ៍រញ្ជួយដីនៅបាតមហាសមុទ្រឥណ្ឌា (Indian Ocean) ហើយបង្កជារលកយក្សស៊ូណាមី។ ចំណុចផ្ដើមនៃការរញ្ជួយនោះ កើតនៅកោះស៊ូម៉ាត្រា ប្រទេសឥណ្ឌូណេស៊ី។ ជាទូទៅ ការរញ្ជួយដីបណ្ដាលមកពីស្រទាប់ដីស្ដើង ហើយទើបតែកកើត គ្មានគ្រឹះរឹងមាំ និងមិនអាចទ្រទម្ងន់ដែលនៅពីខាងលើ។
បំណាក់ស្រុត និងពំនើងផ្នត់បាតសមុទ្រ: បំណាក់ស្រុត និងពំនើងផ្នត់ដីបាតសមុទ្រ អាចបង្កជារលកស៊ូណាមី ជាពិសេស បំណាក់ស្រុត និងពំនើងផ្នត់ក្នុងទ្រង់ទ្រាយធំ។ នៅប្រទេសប៉ាពួញូហ្គីណេ (Papua New Guinea) កាលពីឆ្នាំ១៩៩៨ កើតមានបំណាក់ស្រុតដីបាតសមុទ្រ។
ការផ្ទុះគ្រាប់បែកបាតសមុទ្រ ឬភ្នំភ្លើងបាតសមុទ្រ: ដូចជាការសាកល្បងគ្រាប់បែកបរមាណូបាតសមុទ្រ និងភ្នំភ្លើងបាតសមុទ្រ។
បន្ទុះភ្នំភ្លើង (volcano eruption): រលកស៊ូណាមី អាចបង្កដោយបន្ទុះភ្នំភ្លើង ព្រោះភ្នំភ្លើងព្រួសកំអែចេញពីក្នុងស្រទាបដីនៃផែនដី ហើយកំអែទាំងនោះ ធ្លាក់ចូលទៅក្នុងសមុទ្រ។ កាលពីឆ្នាំ១៨៨៣ មានភ្នំភ្លើងមួយផ្ទុះនៅប្រទេសឥណ្ឌូណេស៊ី ហើយបង្កជារលកសមុទ្រធំៗ បណ្ដាលឲ្យមនុស្សស្លាប់រាប់ម៉ឺននាក់។
ជារួម ស៊ូណាមីសម្ដៅលើរលកទឹកសមុទ្រជាផ្ទាំងធំៗ ដោយសារទឹកសមុទ្រកញ្ជ្រោលខ្លាំង ដោយការធ្លាក់អ្វីមួយចូលទៅក្នុងសមុទ្រ ឬការបុកដោលពីខាងក្នុងសមុទ្រមកវិញ ដូចជារញ្ជួយដីបាតសមុទ្រ បំណាក់ស្រុតបាតសមុទ្រ ភ្នំភ្លើងបាតសមុទ្រ កម្លាំងផ្ទុះនៃគ្រាប់បរមាណូដែលគេសាកល្បងបាតសមុទ្រ។ល។
រលកស៊ូណាមី ខុសពីរលកសមុទ្រធម្មតា ព្រោះប្រវែងរលកស៊ូណាមី មានលក្ខណៈជាផ្ទាំងធំៗយកតែមែនទែន និងមានកម្លាំងបោកបក់ខ្លាំង។ ផ្ទុយពីរលកសមុទ្រដែលពេលរត់ទៅច្រាំង រលកកាន់តែខ្សោយទៅៗ ឬតូចទៅៗ តែរលកស៊ូណាមី កាន់តែធំទៅៗនិងបោកបក់កាន់លឿន និងរត់តៗគ្នាឥតដាច់។ រលកស៊ូណាមីមានកម្ពស់ខ្ពស់ដល់រាប់សិបម៉ែត្រ។ រលកនេះរត់រហូតទាល់តែដល់តំបន់ឆ្នេរទើបអស់ឥទ្ធិពលរបស់វា។ ចម្ងាយរត់របស់រលកស៊ូណាមី មានចម្ងាយរាប់រយគីឡូម៉ែត្រ។
តើរលកយក្ស ស៊ូណាមី ណាខ្លះ ដែលបណ្ដាលឲ្យទឹកសមុទ្រមានរលកខ្ពស់បំផុត?
កាលពីឆ្នាំ១៩៥៨ នៅរដ្ឋអាឡាស្កា (Alaska) សហរដ្ឋអាមេរិក មានព្រឹត្តិការណ៍បាក់ដី(landslide) ចូលក្នុងសមុទ្រ ហើយបណ្ដាលឲ្យកើតរលកសមុទ្រយ៉ាងធំលើសលប់ក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រស៊ូណាមី គឺរលកទឹកឡើងខ្ពស់ដល់ ៥២៤ ម៉ែត្រ។
កាលពីឆ្នាំ១៩៦៣ មានព្រឹត្តិការណ៍បាក់ដីនៅប្រទេសអ៊ីតាលី ធ្លាក់ទៅចូលតំបន់ទំនប់ទឹកមួយកន្លែង។ រលកទឹកបានហក់ឡើងខ្ពស់រហូតដល់ទៅ ២៦២ ម៉ែត្រ ពោលគឺខ្ពស់ជាងទំនប់ទឹកដែលមានកម្ពស់ ២៥២ ម៉ែត្រទៅទៀត ហើយបណ្ដាលឲ្យទឹកហូរបាក់ទំនប់ លិចទីក្រុងមួយចំនួន ដែលនៅក្បែរនោះខ្ទេចខ្ទីអស់។ កាលណោះ មនុស្សពីរពាន់នាក់ស្លាប់ក្នុងមហន្តរាយធម្មជាតិនេះ។
តើរលកយក្ស ស៊ូណាមី ណាខ្លះដែលបង្កមហន្តរាយធ្ងន់ធ្ងរបំផុត?
តាមពិត ទំហំនៃការបាត់បង់ទ្រព្យសម្បត្តិនិងអាយុជីវិត មិនអាស្រ័យលើស៊ូណាមី ធំ ឬតូចនោះទេ តែអាស្រ័យលើមុខព្រួញដែលវាវាយប្រហារ។ មានន័យថាស៊ូណាមីដែលមានទំហំធំ ពេលខ្លះ បង្កមហន្តរាយតិចជាងស៊ូណាមីខ្នាតតូច តួយ៉ាងស៊ូណាមីនៅហ៊្វូគូស៊ីម៉ា ប្រទេសជប៉ុន មានទំហំធំ តែបើធៀបជាមួយនិង ស៊ូណាមីនៅកោះស៊ូម៉ាត្រា ប្រទេសឥណ្ឌូណេស៊ី កាលពីឆ្នាំ២០០៤ គឺនៅស៊ូម៉ាត្រាធ្ងន់ធ្ងរជាង។ ខាងក្រោមនេះ ជាកំណត់ត្រានៃស៊ូណាមី ដែលបង្កវិនាសកម្មធំធេងបំផុតក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រមនុស្សជាតិ។
១-ស៊ូណាមីថ្ងៃទី២៦ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០០៤ បណ្ដាលមកពីការរញ្ជួយដីនៅកោះស៊ូម៉ាត្រា ប្រទេសឥណ្ឌូណេស៊ី ៖ ចម្ងាយផ្លូវដែលរលកយក្សនេះរត់គឺ ១៣០០ គីឡូម៉ែត្រ ជាមួយនិងកម្ពស់រលកអតិបរមា ៥០ម៉ែត្រ ហើយបោកកម្ទេចអ្វីៗគ្រប់យ៉ាងដែលនៅពីមុខវា។
ទំហំនៃការខូចខាត៖ ស្លាប់មនុស្សប្រហែល ២សែន ៣ម៉ឺននាក់ និងខូចខាតទ្រព្យសម្បត្តិគិតជាទឹកប្រាក់ ១០ពាន់លានដុល្លារ។
២- ស៊ូណាមីនៅហ៊្វូគូស៊ីម៉ា ប្រទេសជប៉ុន កាលពីថ្ងៃទី ១១ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១១៖ បណ្ដាលមកពីការរញ្ជួយដី ហើយបណ្ដាលឲ្យរលកសមុទ្រឡើងកម្ពស់ដល់ដប់ម៉ែត្រ និងមានល្បឿនរត់ប្រាំបីរយគីឡូម៉ែត្រក្នុងមួយម៉ោង (ស្មើនឹងល្បឿនយន្តហោះដឹកអ្នកដំណើរ)។
ទំហំនៃការខូចខាត៖ ស្លាប់មនុស្សជាង ១៨ ០០០ នាក់ និងខូចខាតទ្រព្យសម្បត្តិសរុបជាទឹកប្រាក់ ២៣៥ ពាន់លានដុល្លារ។
No comments:
Post a Comment